Liesbeth Meuwissen is initiatiefnemer van het lespakket ‘Je Brein de Baas?!’. Dit pakket heeft als doel de mentale gezondheid van leerlingen op het voortgezet onderwijs te versterken. ‘We schrokken van de toename van stress, somberheid en ziekteverzuim. Met de lessen willen we dat jongeren inzicht krijgen in zichzelf, zichzelf beter begrijpen, er met anderen over kunnen praten en zo elkaar kunnen steunen.’
Tekst: Mark van Seggelen Beeld: Eric Kampherbeek
Heb je als middelbare scholier stress ervaren?
‘Ik heb getwijfeld wat ik over deze periode wilde vertellen. Ik weet inmiddels dat iedereen zijn kwetsbaarheden heeft, zich hierdoor eenzaam kan voelen en dat het juist belangrijk is ook dit te delen. Het zou mooi zijn als het wat gewoner wordt om ook over dit soort moeilijkheden te praten. Ik herken mezelf wel in veel jongeren van nu. Aan de buitenkant was er niets aan mij te merken. Van binnen zat ik regelmatig in de knoop. Dat uitte zich in eetproblemen die op mijn zestiende begonnen. Ik schaamde me hier enorm over. Ik hield het verborgen en voelde me vaak diep ellendig. Pas jaren later, doordat een vriendin van mij over haar eetproblemen vertelde, ging ik erover lezen en begon ik te snappen waar het vandaan kwam en merkte ik pas dat ik niet de enige was.’
Wat leverde de kennis jou op?
‘Veel! Ik kreeg inzicht dat eetproblemen net als veel andere problemen, een soort rookgordijn zijn. Zolang je je voor je gedrag schaamt, kom je niet bij de levensvragen die erachter schuilgaan. Nadat ik dat doorhad en ook snapte waarom zoveel vrouwen hun problemen uiten in eetproblemen, ben ik bij het vrouwengezondheidscentrum in Maastricht gaan werken. Ik gaf lezingen over eetproblemen en startte zelfhulpgroepen op. In die groepen was het veilig en ontstond ruimte voor verandering.’
‘Naar meer begrip van jezelf en de ander’
Wat heeft dat voor gevolgen?
‘Jongeren hebben moeite om hulp te vragen als ze mentaal vast lopen. En zelfs als ze door een jeugdarts zijn verwezen, moeten ze vaak nog meerdere keren hun verhaal vertellen en lange wachtlijsten uitzitten voordat ze hulp krijgen. Daardoor nemen de moeilijkheden alleen maar toe. Als je de beschaving van een land meet aan hoe ze met de kwetsbaren omgaan, moeten we ons diep schamen over hoeveel kinderen en jongeren met mentale problemen op lange wachtlijsten staan. En dat terwijl er geen scheiding is tussen lichaam en geest. Lichaam en geest zijn twee kanten van dezelfde medaille die in verbinding staan met hun omgeving. Het mooie van ons vak is dat we zo breed naar mensen kunnen kijken. Het is alleen niet eenvoudig om dit goed uit te leggen in de spreekkamer. En we lopen tegen de organisatie van de zorg aan. De directe toegang tot maatschappelijk werk is in veel plaatsen verdwenen en de toegang tot psychische zorg gaat over te veel schijven.’
Wie is…
Liesbeth Meuwissen (1963) is geboren in Utrecht. Liesbeth werkte 3,5 jaar in Lesotho als tropenarts, 2,5 jaar in Niger als Adviseur district gezondheidszorg en 5 jaar in Nicaragua waar zij promotieonderzoek deed naar preventie van ongewenste tienerzwangerschappen. In 2009 startte ze als jeugdarts bij GGD Gelderland Midden en startte snel met de opleiding. Zij werkt sinds 2017 als arts M+G en jeugdarts bij de GGD-regio Utrecht. Zij woont met haar man in Houten. Zij hebben twee zonen.
Stellen we nu meer eisen aan middelbare scholieren?
‘De wereld is ingewikkelder en groter geworden. Er is een wereld bij gekomen; de digitale wereld. De kwetsbaarheid neemt hiermee toe. Als je afwijkt van de norm door bijvoorbeeld je kleding of gedrag, kan dat zomaar aan de hele wereld getoond worden. Je kunt anoniem gepest worden. Op deze dreigingen heb je geen invloed. De mentale druk die dit met zich meebrengt is voor veel jongeren groot. Ik vermoed dat de ‘onberispelijke buitenkant’ die je bij veel meisjes ziet, hun strategie is om zich hiertegen te beschermen.’
Zijn er nog andere stressfactoren waar kinderen mee te maken hebben?
‘De prestaties van kinderen worden vanaf jonge leeftijd zeer intensief gemonitord. Iedere kleine afwijking wordtbelicht. Vooral bij leren en ontwikkeling worden kinderenvoortdurend in de gaten gehouden en vergeleken metleeftijdsgenoten. Het zou goed zijn om meer aandacht tegeven aan sociale aspecten, emotionele vaardigheden enof het kind gelukkig is. En dat vieren!’
Met als gevolg?
‘De focus ligt nu vaak eenzijdig op cognitieve prestaties. Als je maar door de goede hoepel springt, is de belofte dat je dan gelukkig wordt. En iedereen wil het beste voor zichzelf en het kind, daardoor stimuleren we ze door hoepels te springen. We denken dat het geluk zit in de individuele ontplooiing. Het is een beetje Amerikaans, met erg veel focus op het individu. Terwijl je ook afhankelijk bent van het toeval; zoals waar ben je geboren, hoe ben je gebakken, wat heb je meegemaakt, wie steunt je? Het is dealen met dingen die op je pad komen.’
Over het lespakket
Liesbeth: ‘Het eerste deel gaat over de stressreactie en wat je eraan kan doen. Deel twee en drie gaan over ‘Makkelijk leren’ en ‘Gelukkig in de Groep’. De psycho-educatie zit in animatiefilms van elk drie minuten. De films staan voor jongeren op jouwggd.nl en wij gebruiken ze ook vaak bij individuele gesprekken. De scholieren van drie scholen dachten intensief mee over welke teksten en beelden passend waren. Er is een handleiding voor leerlingen en een PowerPoint voor docenten. Het is een kant-en-klaar kookboek vol individuele en groepsopdrachten. De rol van de docent is om het proces te begeleiden en de veiligheid te bewaken.’
Het lespakket ‘Je Brein de Baas?!’ is kosteloos beschikbaar door hier te klikken
Jij hebt lang in het buitenland gewerkt. Zie je daarin verschil?
‘Ik vermoed dat de grote hoeveelheid stress in Nederland – terwijl wij het relatief goed voor elkaar hebben – ook te maken heeft met dat wij het toenemend moeilijk vinden te accepteren dat je geen grip op het leven hebt. Tegenslag, ziekte en ellende kunnen je zomaar overvallen. En dat is echt anders dan dat ik in Afrika ben tegengekomen. Daar had niemand ‘recht’ op gezondheid, geluk of welvaart. Een mooi voorbeeld is het begroetingsritueel In Kameroen, waar ik als student onderzoek deed bij traditionele vroed- vrouwen. Dat bestond uit de nodige ça va’s? ça va’s! Daarbij was ook: ça va? ça va, on souffre mais on se débrouille (we lijden, maar we dealen ermee). Het lijkt dat mensen elkaar meer steunen en dealen met wat er is in plaats van zich te verzetten tegen het individuele lot. Dat maakt het leven wel lichter.’
Wat zijn de bronnen van stress bij de Nederlandse jeugd?
‘Jongeren geven aan dat school een belangrijke bron van stress is. Stress door leren en stress door onderlinge relaties. Ik denk dat school vaak de plek is waar jongeren ‘door de mand vallen’ als het niet goed met hen gaat. Daar worden duidelijke eisen gesteld, en bij stress functioneer je minder. Als het op school slecht gaat blijken er vaak ook hele andere dingen te spelen, zoals een complexe scheiding, ziekte, verslaving van familieleden of vrienden of identiteitsissues. Ik hoop dat de lessenserie veel jongeren helpt meer grip krijgen op hun mentale welzijn en hen de taal geeft om steun te zoeken als ze dat nodig hebben.’
Hoe help je jongeren met mentale problemen?
‘Ik geef aan jongeren met mentale problemen informatie over het brein, stress en stressreacties, en de relatie met het lichaam en het denken. Die uitleg over stressreacties helpt hen om zichzelf te begrijpen en om milder naar zichzelf te kijken. Je hebt immers geen invloed op je stressreactie en hoe je orgaansystemen reageren. Het geeft ze ook inzicht aan welke knoppen ze wel kunnen draaien, én het helpt om anderen te begrijpen.’
Hoe signaleer je mentale problemen?
‘Wij nodigen alle leerlingen op het voortgezet onderwijs tweemaal in hun schoolloopbaan voor het gezondheidsonderzoek ‘Gezond Leven? Check ’t Even!’. Zij vullen dan een oplossingsgerichte vragenlijst in en kunnen bij ieder onderwerp aangeven of zij vragen hierover hebben. Ook vragen we naar hoe ze in hun vel zitten. Met jongeren die mogelijk depressief zijn of suïcidale gedachten hebben, gaan we in gesprek om te begrijpen wat er aan de hand is. Tijdens de coronapandemie schrokken we van de toename van stress, somberheid en ziekteverzuim. Uitleggen hoe stress werkt helpt. Maar we kunnen niet iedere scholier individueel uitleggen hoe het zit met stress en mentale problemen.’
Wat kon wel?
‘We vroegen aan scholen wat zij nodig hadden en hoe wij ze daarin konden steunen. Hen sprak het stressverhaal wel aan, en ze wilden daar wel les over geven als ze van de GGD-informatie konden krijgen. ‘Eindelijk gaat de les over iets wat ons echt boeit’. Het NCJ en GGDGhor steunden dit initiatief. Samen met een gezondheidsbevorderaar, een psycholoog en een klankbordgroep van vmbo-leerlingen zijn we razendsnel aan de slag gegaan. Zo was twee maanden later het lespakket ‘Je Brein de Baas’ deel 1 klaar, om de mentale gezondheid van jongeren in coronatijd te versterken.’
Heeft het een vervolg gehad?
‘Deel 1 is goed ontvangen. Het NCJ heeft daarna financiering gevonden om vervolglessen te maken. Als inhoudelijk projectleider in dienst van het NCJ heb ik daarna samen met veel anderen vervolglessen kunnen maken. Samen met collega jeugdartsen, jeugdverpleegkundigen en adviseurs gezonde school van verschillende JGZ-organisaties hebben we twee online teams gevormd. Echt super. En zo konden we dieper ingaan op de oorzaken van stress, en dat verwerken in deel 2 en 3 van het lespakket.’ (Deze is kosteloos beschikbaar www.ncj.nl/je-brein-de-baas, red.)
‘Als je beschaving meet aan hoe we met kwetsbaren omgaan, moeten we ons diep schamen’
Hoe ziet het lespakket eruit?
‘De psycho-educatie zit in animatiefilms van elk drie minuten. Deel 1 gaat over de stressreactie en wat je eraan kan doen. Deel 2 en 3 gaan over ‘Makkelijk leren’ en ‘Gelukkig in de Groep’. De films staan op jouwggd.nl en wij gebruiken ze ook vaak bij individuele gesprekken. De scholieren van drie scholen dachten intensief mee over welke teksten en beelden passend waren. Er is een handleiding voor leerlingen en een powerpoint voor docenten. Het is een kant-en-klaar kookboek vol individuele en groepsopdrachten. De rol van de docent is om het proces te begeleiden en de veiligheid te bewaken.’
Wat zijn de doelen?
‘Het doel is dat alle jongeren basale kennis opdoen over hun binnenwereld, zichzelf beter begrijpen en woorden krijgen om er met anderen over te praten. Zo kunnen mensen elkaar beter begrijpen en ook onderling steunen. Dit helpt ook mentoren die het vaak lastig vinden om over dit soort dingen te praten. Het idee is dat als de mentor signaleert dat een jongere in de knel zit, ze naar de jeugdarts of jeugdverpleegkundige van de school verwijzen. Ik vraag me af of dat goed van de grond komt.’
Kun je al iets concreets melden over het effect?
‘Op vier scholen vond een eerste evaluatie plaats. Driekwart van de leerlingen had nieuwe inzichten gekregen en tweederde gaat tips die ze hadden gekregen gebruiken. De klassensetting bleek veilig genoeg en ook de docenten waren positief. De volgende fase is opname in de database effectieve jeugdinterventies en onderzoek naar het effect. Ik hoop dat deze lessen gebruikt worden en zullen helpen om jongeren veerkrachtig te maken en de onderlinge band te versterken.’
Meer informatie
Het lespakket ‘Je Brein de Baas?!’ is kosteloos beschikbaar via www.ncj.nl/je-brein-de-baas
Dit artikel verscheen in juni 2023 in het JA! Magazine, het vakblad van AJN Jeugdartsen. Lees hier JA! Magazine Nr 58